Paryż, katedra Notre Dame
Cathédrale Notre-Dame de Paris
Paryż, katedra Najświętszej Marii Panny

Lokalizacja: Paris Pl. Jean Paul II (48.853069, 2.349780)
Budowa:  1167 - 1344
Architekt. Jehan de Chelles, Pierre de Montreuil, Pierre de Chelles, Jean Ravy
Styl: wczesny gotyk

Katedra Notre Dame jest najbardziej charakterystyczną paryską budowlą i równocześnie jest najczęściej odwiedzanym zabytkiem Europy. Świątynia stanowi wspaniały przykład gotyku francuskiego i trudno przecenić jej znaczenie dla francuskiej i europejskie kultury.

HISTORIA. Dzisiejsza katedra jest piątą świątynią zbudowaną na tym miejscu. Pierwszy był kościół wczesnochrześcijański z IV w., zastąpiony budowlą wzniesioną w czasach Merowingów w VI w.  Kolejną świątynię zbudowano w czasach Karolingów, by zastąpić ją katedrą romańską. Budowę obecnej katedry rozpoczęto w 1167 r. z inicjatywy biskupa Paryża Maurice de Sully. Do 1177 r. wzniesiono chór (prezbiterium) otoczony podwójnym obejściem. W latach 1182-1190 zbudowano cztery wschodnie korpusu nawowego. W 1208 r. rozpoczęto budowę fasady oraz zachodnich przęseł nawy głównej. W latach 1225-1250 wzniesiono górne partie fasady wraz z wieżami. Wieża północna została ukończona w 1240 a wieża południowa dziesięć lat później. W tym okresie budowa finansowana była głownie z dochodów biskupa i kapituły katedralnej. W latach 1235-1250 zbudowano kaplice boczne pomiędzy przyporami. Około 1250 r. pierwszy znany z nazwiska budowniczy katedry Jehan de Chelles przystąpił do wznoszenia transeptu, który zastąpić miał zachowany do tej pory transept romański. Po jego śmierci w 1265 r. prace kontynuował Pierre de Montreuil. Następny budowniczy Pierre de Chelles rozpoczął w 1296 r. budową kaplic przy obejściu. Prace po nim kontynuował Jean Ravy, który nadzorował budowę aż do 1344 r.

W XVII i XVIII w. katedra zyskała barokowy wystrój wnętrza, nie obyło się też bez pewnych ingerencji w architekturę, jak przebudowa sklepień nad transeptem i przekształcenie centralnego portalu zachodniego. W listopadzie 1789 r. katedra została odebrana kościołowi katolickiemu i została przejęta na własność państwa francuskiego, taki stan prawny utrzymuje się do dziś. W czasie rewolucji francuskiej katedra stała się celem fanatycznych aktów wandalizmu, zniszczono m.in. wszystkie duże posągi na portalach oraz posągi z galerii królów na fasadzie. W listopadzie 1793 r. katedra została zamieniona na świątynię Rozumu, krótko potem wystawiono ją na sprzedaż celem rozbiórki. W sierpniu 1795 r. w katedrze odprawiono ponownie mszę świętą, jednak władze nadal utrudniało katolikom dostęp do świątyni.

W 1804 r. w katedrze doszło do koronacji Napoleona Bonaparte na cesarza francuzów w obecności papieża Piusa VII. W drugiej dekadzie XIX w. stan katedry był tak zły, że władze miasta zastanawiały się nad jej rozbiórka. Dużą rolę w uratowaniu świątyni odegrała powieść Victora Hugo pt. Notre-Dame de Paris, która doprowadziła do wzrostu zainteresowania świątynią. W latach 1845-1867 katedra została gruntownie odrestaurowana a pracami tymi kierował architekt Eugène Viollet-le-Duc. Ważnym elementem prac była rekonstrukcja ponad stu posągów zniszczonych w czasie rewolucji, które wykonano na wzór rzeźb katedr w Chartres i Amiens. Viollet-le-Duc zaprojektował też neogotycką iglicę nad transeptem.

Katedra przetrwała obie wojny światowe bez większych zniszczeń. W okresie międzywojennym była już traktowana jako najważniejsza francuska świątynia. To tutaj odbyła się kanonizacja św. Joanny d’Arc w 1920 r. oraz pogrzeby marszałków Focha (1929) i Joffre’a (1931).  W 2019 r. miał miejsce katastrofalny pożar świątyni, który zniszczył iglicę nad skrzyżowaniem naw, sklepienia przylegające do transeptu oraz dachy nad chórem i transeptem. Po ugaszeniu pożaru przeprowadzono prace zabezpieczające a od 2021 r. ruszyła rekonstrukcja, zakończona otwarciem katedry dla wiernych w grudniu 2024 r.

ARCHITEKTURA.  Wczesnogotycka katedra zbudowana na planie krzyża łacińskiego o potężnych rozmiarach: 127 m długości, 48 m szerokości, 33 m wysokości sklepień i dwóch 69 metrowych wieżach. Katedra złożona jest z pięcioprzęsłowego, pięcionawowego chóru zamkniętego wielobocznym podwójnym obejściem i otoczonego wieńcem kaplic, jednonawowego transeptu oraz dziewięcioprzęsłowego trójnawowego korpusu, z kaplicami po bokach poprzedzonego dwuwieżową fasadą.

Apsyda chóru podzielona jest na trzy kondygnacje ostrołukowych okien: nawy głównej, obejścia i kaplic. Na zewnątrz nawa główna chóru opięta jest łukami oporowymi wspartymi na przyporach i przebita ostrołukowymi oknami. Łęki oporowe nawy głównej chóru i nawy głównej korpusu są stosunkowo cienkie i nie pełniły nigdy funkcji konstrukcyjne a odpowiadały za odprowadzanie wody deszczowej. Rynny na łukach zakończone są często średniowiecznymi rzeźbami gargulców.

Nawa główna korpusu opięta jest potężnymi przyporami na których wsparte są smukłe łuki oporowe. Między przyporami rozmieszczone są kaplice boczne, po siedem z obu stron korpusu. Ściany nawy przebite są dwudzielnymi oknami ostrołukowymi. Poniżej elewacje kaplic przeprute są dużymi czterodzielnymi oknami ostrołukowymi z maswerkami o różnorodnych rysunkach.

Fasada zachodnia, trójdzielna i dwuwieżowa o szerokości 43,5 m. Jej trójdzielny podział nie odzwierciedla pięcionawowego wnętrza. W dolnej kondygnacji znajdują się trzy portale ostrołukowe posiadające bardzo bogaty program rzeźbiarski, w znacznej części będący efektem XIX-wiecznej rekonstrukcji (odtworzono wszystkie duże posągi). Najszerszy jest środkowy portal z rzeźbami w tympanonie z około 1210 r. przedstawiającymi sceną Sądu Ostatecznego. Po lewej stronie znajduje się portal poświęcony Matce Bożej, w całości zrekonstruowany w XIX w. Portal po prawej stronie poświęcony jest św. Annie i pochodzi z poprzedniej romańskiej katedry. Większość jego dekoracji rzeźbiarskiej została wykonana w latach 1140-50. Z tego czasu pochodzą rzeźby na tympanonie, górna część nadproża i większość rzeźb na łukach archiwolt. Dolną kondygnację wieńczy galeria królów z posągami 28 królów Judei, zrekonstruowanymi w latach 1858-1860. Na osi środkowej kondygnacji znajduje się rozeta z maswerkiem o średnicy 9.6 metra. Wieże kwadratowe, opięte są przyporami, w najwyższych kondygnacjach przeprute smukłymi ostrołukowymi otworami i zwieńczone ażurową balustradą.

Południowa elewacja transeptu z ostrołukowym portalem w przyziemiu, którego tympanon zdobią płaskorzeźbione sceny z życia św. Szczepana, rozmieszczone w trzech strefach. W łuku wnęki umieszczone są rzeźby 21 świętych męczenników. Ścianę powyżej portalu wypełnia ogromna rozeta z maswerkiem o średnicy 13 m. Powyżej wznosi się trójkątny szczyt wypełniony mniejszą rozetą z maswerkiem i ujęty po bokach dwoma pinaklami.

Północna fasada transeptu jest analogiczna do południowej, z portalem ostrołukowym w dolnej kondygnacji, wielką rozetą powyżej i trójkątnym szczytem ujętym pinaklami. Na środkowym filarze portalu zachowała się gotycka rzeźba Matki Bożej, w dolnej części tympanonu przedstawione zostały płaskorzeźbione sceny z dzieciństwa Jezusa.

Czerwony portal. Wykonał go około 1270 r. Pierre de Montreuil, z ostrołukowym tympanonem z płaskorzeźbioną sceną Koronacji Matki Bożej w towarzystwie pary królewskiej (Ludwika IX Świętego i Małgorzaty Prowansalskiej).

Wewnątrz ściany chóru i nawy głównej podzielone są na trzy kondygnacje. U dołu arkady otwierające się do naw obejścia i naw bocznych korpusu, powyżej w chórze dwudzielne arkady a w nawie trójdzielne, podparte smukłymi filarami, otwarte na celestroeium (empory) i w najwyższej kondygnacji ostrołukowe dwudzielne okna o kolistych maswerkach. Nawy główne chóru i korpusu oraz transept nakryte są sześciodzielnymi sklepieniami krzyżowo-żebrowymi na służkach spływających na cylindryczne filary z kapitelami o roślinnej dekoracji. Na skrzyżowaniu naw z transeptem sklepienie krzyżowo-żebrowe podparte na centralnych czworobocznych wiązkowych filarach. Nawy boczne korpusu i obejścia nakryte są sklepieniami krzyżowo-żebrowymi.

WYSTRÓJ I WYPOSAŻENIE WNĘTRZA. Chór (prezbiterium). W głębi chóru umieszczona jest rzeźbiona Pieta, którą wykonał Nicolas Coustou, po jej obu stronach znajdują się rzeźby dwóch francuskich władców: Ludwika XIII, dłuta Guillaume Coustou i Ludwika XIV, dzieło Antoine Coysevox. Całość otacza sześć brązowych posągów aniołów z narzędziami Męki Pańskiej. Po obu stronach prezbiterium ustawione są barokowe stalle z XVIII w. o bogatej dekoracji snycerskiej i rzeźbiarskiej. Znajdują się tu także 30-głosowe organy Josepha Merklina z 1863 r. wbudowane w neogotycką szafę, którą zaprojektował Eugene Viollet-le-Duc.

Obejście. Prezbiterium otacza gotyckie ogrodzenie, wykonane w XIII i XIV w. z rzeźbionymi polichromowanymi scenami z ewangelii. Północna część powstała w końcu XIII w. i przedstawia czternaście ze scen z życia Chrystusa, część południowa z początku XIV w. składa się z 9 scen z życia Zbawiciela.

Kaplice przy obejściu chóru. Idąc od prawej strony w pierwszej kaplicy znajduje się marmurowy cenotaf arcybiskupa Denysa Affre’a (zm. 1848), zabitego w czasie ulicznych walk w Paryżu w czerwcu 1848 r. W pierwszej z pięciu promieniście usytuowanych kaplic apsydy znajduje się gotycki pomnik nagrobny Jeana Jouvenela des Ursins (zm. 1431) i jego żony Michelle de Vitry (zm. 1456) wykonany w XV w. z klęczącymi postaciami zmarłych. W tej samej kaplicy umieszczony jest klasycystyczny pomnik nagrobny generała Henri Claude'a d'Harcourta (zm. 1769), autorstwa Jeana-Baptiste'a Pigalle'a. Na ścianie zawieszony jest obraz Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny autorstwa Jeana Jouveneta z 1716 roku. W trzeciej kaplicy p.w. Matki Bożej Siedmiu Boleści, usytuowanej na osi katedry, ustawione są rzeźby marszałka Francji Alberta de Gondi (zm. 1602) i jego brata, kardynała i biskupa Paryża Pierre’a Gondi (zm. 1616). W kaplicy zachował się też fresk z XIV w. przedstawiający Matkę Bożą i innych świętych otaczających duszę biskupa Simona de Bucy (zm. 1304), którego pomnik nagrobny z leżącą postacią w szatach pontyfikalnych, ustawiony jest naprzeciwko kaplicy. Po remoncie katedry po pożarze z 2019 r. w kaplicy ustawiono relikwiarz zawierający koronę cierniową Chrystusa, relikwię przywiezioną przez frankijskich krzyżowców w 1250 r. z Konstantynopola. W ostatniej kaplicy przy apsydzie, p.w. św. Ludwika, znajduje się pomnik nagrobny kardynała Louisa Antoine’a de Noailles (zm. 1729), który wykonał Adolphe Victor Geoffroy Dechaume. W kaplicy Saint-Ferdinand, usytuowanej w północnej nawie obejścia znajdują się pomniki nagrobne arcybiskupa Christophe'a de Beaumonta (zm. 1781) i marszałka Jeana-Baptiste'a Budesa de Guébrianta (zm. 1643).

Transept. W południowym ramieniu transeptu znajduje się obraz Źródło Mądrości namalowany w 1648 r. przez Antoine’a Nicolasa. Obok przy południowo-wschodnim filarze skrzyżowania ustawiony jest gotycki posąg Matki Boskiej z Dzieciątkiem z XIV w. W północnym ramieniu transeptu, przy północno-wschodnim filarze skrzyżowania znajduje się posąg świętego Dionizego, dzieło Nicolasa Coustou.

Nawa główna. W nawie znajduje się neogotycka ambona o bogatej dekoracji snycerskiej zaprojektowana przez Viollet-le-Duca. Na chórze organowym umieszczone są wielkie organy z 1733 r., drugie co do wielkości we Francji, które po licznych rozbudowach mają 115 głosów i prawie 8000 piszczałek.

Boczne kaplice korpusu. W kaplicach tych szczególnie interesujące są duże obrazy o tematyce maryjnej, wykonane w XVII i na początku XVIII w. z fundacji paryskiego bractwa złotników. Tradycja ofiarowania obrazów zwanych Majami sięga roku 1449 r. a od 1630 r. były to duże obrazy wyłaniane na drodze konkursu.

Kaplice południowe. W drugiej kaplicy św. Dionizego znajdują się obrazy: Męczeństwo św. Bartłomieja, który malował Lubin Baugin w 1650 r., Ukrzyżowanie św. Piotra malowany przez Sebastiana Bourdona w 1643 r. oraz rzeźba św. Dionizego, którą wykonał Nicolas Coustou 1722 r. W trzeciej kaplicy św. Genowefy umieszczono są obrazy: Matka Boża z Dzieciątkiem ze św. Janem Chrzcicielem i św. Genowefą, który namalował Lubin Baugin oraz Centurion Korneliusz u stóp św. Piotra, dzieło Aubina Voueta z 1639 r. Czwartą kaplicę św. Wincentego a Paulo zdobią obrazy: Św. Karol Boromeusz udzielający komunii ofiarom dżumy, który malował Carle van Loo w 1743 r. oraz Św. Piotr uzdrawiający chorych, namalowany przez Laurenta de la Hyre w 1635 r.
W piątej kaplicy św. Klotyldy zawieszony jest obraz Kazanie św. Piotra w Jerozolimie, który jest wykonał Charles Poerson w 1642 r. W szóstej kaplicy św. Tomasza z Akwiniu znajduje sie obraz Św. Tomasz z Akwinu, namalowany Antoine’a Nicolasa w 1648 r.

Kaplice północne. W pierwszej kaplicy Noego zobaczyć można obraz Narodziny Maryi, który namalowali Louis Le Nain i Matthieu Le Nain około 1640 r. oraz chrzcielnicę z 1860 r. którą zaprojektował Viollet-le-Duc. W drugiej kaplicy Abrahama zawieszony jest obraz Nawrócenie św. Pawła, dzieło Laurenta de la Hyre z 1637 r. W trzeciej kaplicy Mojżesza znajduje się obraz Święty Paweł oślepia fałszywego proroka, namalowany przez Nicolasa Loira w 1650 r. W czwartej kaplicy Izajasza umieszczono obraz Biczowanie św. Pawła i św. Sylwiusza, który namalował Louis Testelin w 1655 r. W piątej kaplicy Dawida zawieszony jest obraz Synowie Scewy pobici przez Demona namalowany przez Mathieu Eliasa w 1702 r. W szóstej kaplicy Salomona znajduje się obraz Przepowiednie proroka Agabosa dla św. Pawła, który wykonał Louis Cheron w 1687 r.

Witraże w oknach pochodzą przeważnie z 2. połowy XIX w., tylko w rozecie południowej zachowały się w części oryginalne przeszklenia z XIII w. będące darem króla Ludwika IX Świętego. Witraże te przedstawiają Chrystusa w otoczeniu świętych i apostołów.

LITERATURA

Crepin-Leblond Thierry, Cathedral of Notre Dame Paris, Paris 2024
Knaurs Kulturführer in farbe Paris und Ile de France, opr. zb, Augsburg 1998
Notre Dame de Paris, Connaissance des arts. Hors-série, 2024
Sztuka gotycka, pod. red. R. Tomana, wyd. Konemann 2000

Paryż, katedra Notre Dame

 

 

• Poprzedni artykuł
• Następny artykuł