Strasburg, katedra Najświętszej Marii Panny
Cathédrale Notre-Dame de Strasburg

Lokalizacja: Strasburg, Pl. de la Cathedrale (48.581849, 7.750892)
Budowa: 1015 – koniec XV w.
Architekt. Erwin von Steinbach, Johannes von Steinbach, Gerlach von Steinbach, Urlich Ensinger, Johannes Hültz
Styl: późny romanizm, gotyk

HISTORIA. Budowę katedry rozpoczął w 1015 r. biskup Werner von Habsburg na miejscu starszej świątyni z czasów karolińskich, zniszczonej w 1002 r. po zdobyciu Strasburga przez wojska księcia Alzacji Hermanna II. Katedra była dużych rozmiarów trójnawową bazyliką z transeptem i została ukończona przypuszczalnie około 1140 r. Krótko potem, w  1176 r. świątynia została poważnie zniszczona w wyniku pożaru, co wymusiło jej gruntowną przebudowę. Prace budowlane rozpoczęły się około 1180 r. od chóru i apsydy, które wzniesiono na wzór katedry w Wormacji. W 1196 r. rozpoczęto budowę północnego ramienia transeptu, który ukończono przed 1210 r., tym razem wzorując się na katedrze w Spirze.

Wraz z objęciem biskupstwa w Strasburgu przez Heinricha von Veringen, rozpoczyna się gotycki okres budowy katedry. Nowy warsztat budowlany przybyły z regionu Ile de France, kontynuuje prace przy południowym ramieniu transeptu i rozpoczyna budowę korpusu nawowego, zachowując plan romańskiej bazyliki. W 1275 r. po ukończeniu korpusu nawowego zburzono romański masyw wieżowy i rozpoczęto budowę gotyckiej fasady. W 1284 r. kierownictwo budowy przejmuje pierwszy znany z nazwiska architekt Erwin von Steinbach, który do swojej śmierci w 1318 r. ukończył pierwszą kondygnację fasady z portalami i wielką wimpergą, zbudował też drugą kondygnację wieży południowej i kaplicę Matki Bożej.

Następnie nadzór nad budową przejmuje jego syn Johannes von Steinbach, który w latach 1318-1339 ukończył drugą kondygnację fasady z rozetą i galerią nad nią. Wybudował też wieżę południową do jej obecnej wysokości i ukończył budowę drugiej kondygnacji wieży północnej. Od 1340 r. pracami przy katedrze kierował wnuk Erwina, Gerlach von Steinbach, który wybudował kaplicę św. Katarzyny i podwyższył o jedną kondygnację wieżę północną. W latach 1399-1419 architekt Urlich Ensinger wykonał projekt iglicy nad wieżą północną i nadzorował jej budowę. Po jego śmierci w 1419 r. Johannes Hültz zmodyfikował projekt i w 1439 r. doprowadził do końca budowę północnej wieży. Uzyskała ona imponującą wysokość 142 metrów, stając się tym samym najwyższą wieżą w świecie chrześcijańskim. W 1521 r. do nawy północnej dobudowano kaplicę św. Wawrzyńca, kończąc tym samym budowę katedry.

W 1527 r. katedra została przekazana w użytkowania wyznawcom religii luterańskiej, tylko prezbiterium nadal należała do kanoników kapituły katedralnej. Od 1529 r. rozpoczęło się usuwanie z katedry ołtarzy zgodnie z duchem protestanckiego ikonoklazmu. W 1681 r. Strasburg został włączony przez Ludwika XIV do Królestwa Francji i od tego momentu katedra wróciła w ręce katolików. W 1759 r. piorun uderzył w iglicę wieży nad prezbiterium i w dach nawy głównej.  Pożar objął cały dach nad nawą i rozprzestrzenił się na wieżę, która zawaliła się niszcząc chór, skarbiec i przęsło korpusu. Iglicy nad wieżą nie odbudowano, tylko w 1763 r. zastąpiono ją dachem w formie ściętego stożka.

Po wybuchu rewolucji francuskiej w 1789 r. katedra została odebrana kościołowi katolickiemu. Wielkie zniszczenia dotknęły katedrę pod koniec 1793 r. kiedy to m.in. na rozkaz Saint-Justa zniszczono 235 gotyckich rzeźb. W tym też roku katedrę zamieniono na świątynię Rozumu. W 1801 r. katedra została przywrócona do kultu katolickiego i równocześnie rozpoczęto usuwanie zniszczeń po rewolucyjnym wandalizmie. W 1870 r. na skutek ostrzału pruskiej artylerii spłonęły dachy katedry, zniszczeniu uległa też część witraży i liczne rzeźby. W 1944 r. w czasie amerykańskiego nalotu bombowego na Strasburg zniszczeniu uległa kopuła nad chórem i dach nad północną nawą.

ARCHITEKTURA. Katedra w Strasburgu jest w zasadniczej części budowlą gotycką, złożoną z trójnawowego i siedmioprzęsłowego bazylikowego korpusu poprzedzonego od zachodu potężnym masywem wieżowym z ukończoną wieżą północną. Starsza jest późnoromańska część wschodnia złożona z dwunawowego transeptu oraz podwyższonego chóru, obejmującego środkową część transeptu i apsydę zamkniętą od wewnątrz półkoliście. Nad skrzyżowaniem naw wznosi się ośmioboczna wieża.  Po obu stronach apsydy dostawione są kaplice: od północy gotycka św. Jana Chrzciciela a od południa późnoromańska św. Andrzeja. Kolejne dwie gotyckie kaplice dobudowane są przy dwóch wschodnich przęsłach korpusu: od północy św. Wawrzyńca a od południa św. Katarzyny.

Fasada zachodnia jest trójosiową i trójkondygnacjową bryłą opięto potężnymi przyporami i zwieńczoną od północny wieżą wysoką na 142 m. W dolnej części znajdują się trzy wielkie portale zwieńczone wimpergami i o bogatej dekoracji rzeźbiarskiej wykonanej przed 1300 r. W portalu północnym ukazano sceny z dzieciństwa Chrystusa, w portalu środkowym Męka Chrystusa w czterech strefach od Wjazdu do Jerozolimy do Wniebowstąpienia a w portalu południowym Zmartwychwstanie i Sąd Ostateczny oraz na ościeżach rzeźby panien mądrych i głupich. Na osi środkowej kondygnacji umieszczona jest wielka rozeta z maswerkiem, nad nią znajduje się galeria z 11 rzeźbami apostołów. Obie wieże, zbudowane są na planie kwadratu, wieża północna w najwyższej części przechodzi w ośmiobok zwieńczony ostrosłupową iglicą.

Elewacje korpusu nawowego katedry podzielone są masywnymi przyporami podpierającymi łuki oporowe i zwieńczonymi pinaklami. Ściany katedry przebite są dużymi ostrołukowymi czterodzielnymi oknami z maswerkami. Nawę główną nakrywa dach dwuspadowy a nawy boczne dachy jednospadowe. Elewacje transeptu podzielone są na trzy kondygnacje i zwieńczone trójkątnymi szczytami ujętymi po bokach pinaklami. Południowa elewacja transeptu podparta jest potężnymi narożnymi przyporami. W przyziemiu znajdują się dwa romańskie uskokowe portale wejściowe z romańskimi płaskorzeźbionymi scenami Zaśnięcia i Koronacji NMP w tympanonach zamkniętych półkolistymi łukami archiwolt. Pomiędzy portalami umieszczona jest rzeźba króla Salomona z 1828 r. Druga kondygnacja przebita jest dwoma parami ostrołukowych okiem pomiędzy którymi umieszczony jest zegar słoneczny a pod nim rzeźba Matki Bożej z Dzieciątkiem. Najwyższą kondygnacje zajmują dwie rozety wypełnione maswerkami. Wschodnia elewacja prezbiterium również zwieńczona jest trójkątnym szczytem ujętym pinaklami a poniżej przebita dwiema dużymi rozetami. Nad skrzyżowaniem naw wznosi się ośmioboczna wieża nakryta dachem namiotowym.

Wewnątrz korpus nawowy powtarza plan katedry romańskiej, stąd jego wyjątkowe jak na katedrę gotycką proporcje: szerokość 36 m i wysokość 32 m. Ściany nawy głównej podzielone są na trzy strefy: ostrołukowe arkady otwarte na nawy boczne, przeszklone arkadowe triforia i wielkie ostrołukowe okna oświetlające wnętrze. Krzyżowo-żebrowe sklepienia korpusu wsparte są na wiązkach służek spływających na filary. Ramiona transeptu podzielone są centralnymi filarami na cztery przęsła nakryte sklepieniami krzyżowo-żebrowymi. Centralny filar południowego ramienia transeptu stanowi kolumna Aniołów z około 1230 r. ozdobiona rzeźbami Chrystusa, aniołów trzymających narzędzi Męki Pańskiej oraz czterech ewangelistów. Apsyda chóru podzielona jest na dwie strefy, u dołu płytkie ostrołukowe wnęki a u góry trzy duże ostrołukowe okna, całość nakrywa sklepienie konchowe.

Krypta powstała po 1015 r. w czasie budowy poprzedniego romańskiego kościoła, w obecnym kształcie pochodzi z 1 połowy XII w. Trójnawowa nakryta sklepieniami krzyżowymi wspartymi na kolumnach o kostkowych kapitelach z motywami roślinnymi i zoomorficznymi.

WYSTRÓJ I WYPOSAŻENIE WNĘTRZA jest stosunkowo skromny, głownie na skutek usunięcia wszystkich ołtarzy, rzeźb i obrazów przez protestantów a także w wyniku barbarzyńskich aktów wandalizmu podczas rewolucji francuskiej. Ściany apsydy chóru (prezbiterium) zdobią XIX-wieczne freski. W centralnym oknie umieszczony jest witraż podarowany katedrze przez Radę Europy w 1956 r., który przedstawia Matkę Bożą z Dzieciątkiem. W apsydzie prezbiterium ustawione są barokowe drewniane stalle z 1692 r. W nawie po lewej stronie umieszczone są organy, które w 1716 r. zbudował organmistrz Andre Silbermann. Pod koniec XIX w. niemiecki organmistrz Heinrich Koulen przeprowadził nieudaną renowację instrumentu. Organy były jeszcze przebudowywane w 1935 r. a obecny wygląd uzyskały w wyniku prac przeprowadzonych w 1981 r., w czasie których wykorzystano średniowieczne elementy obudowy i 250 piszczałek z organów Silbermanna. W nawie bliżej chóru znajduje się też ambona późnogotycka, wykonana w latach 1485-1487 przez Hansa Hammera, o bardzo bogatej dekoracji rzeźbiarskiej, na którą składa się około 50 posągów. W południowej nawie transeptu ustawiony jest renesansowy zegar astronomiczny, wykonany według projektu Bernharda Nonnenmachera w latach 1571-1574. Obok kamiennej konstrukcji zegar składa się z drewnianej skrzyni ozdobionej polichromią przez Thomasa Stimmera, który przedstawił m.in. wizerunek polskiego astronoma Mikołaja Kopernika. Twórcami mechanizmu zegara są matematycy: Christian Herlin i Conrad Dasypodius oraz bracia zegarmistrzowie Josias i Isaak Habrecht. W kaplicy św. Jana Chrzciciela przylegającej od północy do chóru, znajduje się późnogotyckie epitafium Conrada de Busnang wykonane przez Mikołaja z Lejdy w formie wnęki zamkniętej łukiem w ośli grzbiet, z płaskorzeźbionymi postaciami Matki Bożej z Dzieciątkiem i zmarłego.

Witraże. W oknach katedry znajduje się duży zespół późnoromańskich i gotyckich witraży z XIII w. i XIV w. Do najstarszych należy tzw. „okno cesarskie” z wizerunkami pierwszych cesarzy niemieckich z około 1240-1275.  Z XIV w. pochodzą witraże w nawie głównej i nawach bocznych przedstawiające sceny z Nowego Testamentu: Życie Maryi, Życie Jezusa, Męka Pańska, Zmartwychwstanie, Sąd Ostateczny i Chrystus jako sędzia świata. Witraże w kaplicy św. Katarzyny z 1348 r. przedstawiają dwunastu apostołów, św. Marię Magdaleną i św. Martę. W południowym ramieniu transeptu znajdują się witraż wykonane w XX w.

LITERATURA

Elsass, Knaurs Kulturführer in farbe, München 1984
Klein-Ehrminger M., Our Lady of Strasburg Cathedral – Church, Saint-Piest 2023
Pijoan J., Architektura gotycka w Europie Środkowej, Sztuka świata t. IV., Warszawa 1989
Suckale R., Kunst In Deutschland, DuMont 1998
Sztuka gotycka, pod. red. R. Tomana, wyd. Konemann 2000
Ullmann E., Gotik. Deutsche Baukunst 1200-1500, Leipzig 1994

Nicea, katedra Najświętszej Marii Panny